2021, issue 2

Democracy Beyond the Human

Jamie van der Klaauw

Fascism, Capitalism, Logistics, Biopolitics,

Democracy, Pandemic, Sociology

This work is licensed under a Creative Commons

Attribution 4.0 License International License (CC

BY 4.0). © 2021 The author(s).

Schinkel, Willem en Rogier van Reekum. 2019

Theorie van de kraal: kapitaal-ras-fascisme. Amsterdam:

Editie Leesmagazijn.

10.21827/krisis.41.2.37817

1272021, issue 2

Democracy Beyond the Human

Jamie van der Klaauw

Willem Schinkel, als socioloog verbonden aan de Erasmus School of Social and

Behavorial Sciences, is een zeer productief schrijver. De laatste jaren schrijft hij sneller

keert Schinkel zich tegen de bestaande laatkapitalistische (neo)liberale orde. Orde is bij

uitstek een sociologisch onderwerp, en ook zijn antikapitalistische gedachtegoed is te

situeren in de Marxistische/sociologische traditie, dit alles doorspekt met dekoloniale

en antiracistische inzichten van denkers uit verschillende tradities. Een academicus met

kraal (2019) nog keert tegen het doelloze concurreren van academici die maar willen

spelen in de samenleving en die maar al te vaak bedekt worden met de mantel der

geleerdheid en beschaving. Uit de vele woekeringen van het leven ontwaart Schinkel

een woekering die zich opwerpt als iets ánders, als orde. Vanuit die positie claimt het

andere woekeringen te kunnen beoordelen, hun plaats te wijzen. Of problematischer: te

kunnen beknellen en zelfs verstikken. Maar, hoe verhoudt Schinkels theoretische keer

tegen de orde zich tot zijn eigen politiek? Wat blijft er dan nog over van de democratie?

Willen we een antwoord formuleren op de bovenstaande vragen, is het eerst

noodzakelijk om de theoretische basis waarop Schinkels programma steunt te explicite-

ren en nader te beschouwen. En waar beter te beginnen dan in het boek dat de laatste

jaren het theoretische zware werk doet voor Schinkel, een coproductie met collega-

het boek meteen gezet door een zogenoemd nulde hoofdstuk. Een herkenbare toon

voor wie Deleuze & Guattari’s Mille Plateaux (1980) heeft gelezen, maar een sprekende

toepassing niettemin. Het nulde hoofdstuk houdt zich bezig met het onderwerp in de

redekundige zin, en dan speciek: het wij. Dat ‘smerige woordje’, aldus Schinkel en

Van Reekum (2019, 7) doet hier dienst als beginpunt voor een kritiek op kantiaanse

leest geschoeid met een benjaminiaanse twist. Het expliciteert en problematiseert het

‘wij’ dat impliciet vervlochten is in het verhaal dat wij over onszelf vertellen. Wij is

namelijk geen neutraal woord, maar een politieke daad, een woord dat verdoezelt en

wordt verdoezeld. Een mogelijkheidsvoorwaarde voor de politieke operatie waarlangs

het geweld in de samenleving wordt verhuld en het gewelddadige van de samenleving

1282021, issue 2

Schinkel het meest uitgebreid beschrijft in zijn later gepubliceerde proefschrift Aspects

of Violence — beschikken wij niet langer over de onmiddellijke toegang tot de natuur

der dingen (2010, 88-90). Taal is daarmee innig verbonden met verschil, met goed

en kwaad, maar ook een performatieve daad, het medium waardoor goed en kwaad

gerealiseerd worden. Geweld moeten we dan ook niet strikt opvatten in de fysieke zin

— dat is hoe de staat geweld denieert —, maar in verhulling, in het benoemen van en

het onderscheiden tussen — klassieke operaties van zowel de sociologie als de losoe.

Hier openbaart zich de spanning in het werk van Schinkel in zijn meest abstracte vorm.

Want, enerzijds zijn dit soort operaties voor de mens per denitie zondig, bij gebrek

aan directe toegang tot de dingen zijn wij verdoemt tot het in het leven roepen van (re)

van het leven. De taal, als strijdtoneel, als situering van geweld, is dus niet slechts zondig.

Het kan gebruikt worden om nieuwe aecten in te brengen en oude vastgeroeste

connotaties weer los te weken. Dit komt naar voren in Schinkels paradoxale verhouding

tot politieke correctheid. Waar Schinkel in 2007, rondom de publicatie van Sociale hypo-

chondrie, zijn werk nog promoot met een pleidooi voor politiek incorrect denken1, vóór

het benoemen van de verhullingsoperaties van de (neo)liberale orde, is hij de laatste

jaren juist bekend geworden om zijn pleidooi voor politieke correctheid, of eerder voor

de verwerping van de tegenwerping van politieke correctheid. Deze keer moet worden

gelezen als een herpositionering ten overstaan van een veranderende wereld. In de

bijna vijftien jaar sinds Sociale hypochondrie heeft het politieke strijdtoneel namelijk een

van de woorden zelf? Taal op zich werkt ordenend. En politieke correctheid, evenals de

aantijging ervan, zijn altijd zowel operaties van verhulling en openbaring. Wat maakt

deze paradox dan (tijdelijk) ondergeschikt aan de politiek-strategische keuze één beider

zijden te benadrukken? Ofwel wat maakt het één eigen, een woekering van het leven,

en het ander oneigenlijk, kraal in naam van de bestaande orde?

1292021, issue 2

Fascisme: mens, kapitaal, aarde

Het antwoord op die vraag heeft een lososch en een politiek component. Het lo-

de beknotting ervan, tussen een bijdrage aan de verscheidenheid van levensvormen,

levensvatbare vormen, en de inperking van levensvormen in naam van een specieke

Schinkel te vinden dan is het wel dat precies orde zelf problematisch is. In Sociale hypo-

chondrie heeft dit nog voornamelijk betrekking op de sociologie in haar poging van wat

in feite een uïde massa is een oneigenlijk geheel te maken door middel van benoemen

en onderscheiden, via het gebruik van het woord maatschappij en het oordeel wie

bedrijven op het niveau van het maatschappelijk lichaam. Is dit in Sociale hypochondrie

van die taal en aecten in het sociale leven behelst: de materiële condities, politieke

hiërarchieën en sociale systemen. Door het leven in de bestaande orde te benoemen

als kraal, een omsloten ruimte voor vee, wordt onze verbeelding aangesproken om die

systemen en hiërarchieën weer te expliciteren. De kraal is het gebied dat de orde aan

ons toelaat. Niet langer als vrije ruimte voor het leven, door Schinkel en Van Reekum

woekeringen genoemd, maar als oneigenlijke toe-eigening daarvan (2019, 11). Orde is

een woekering die zichzelf niet meer herkent als woekering, maar als iets dat daarbo-

venuit komt en zich het recht toe-eigent om andere woekeringen te remmen in hun

groei, te beknellen, of zelfs te verstikken. Overigens bedoelt Schinkel ons hier niets

nieuws mee te vertellen, wij kennen het namelijk allemaal al onder de noemer fascisme.

onderdrukt en exploiteert. Dit wordt over drie schijven behandeld, elk via een eigen

hoofdstuk en elk symbool voor aspecten die Schinkel consistent terug laat komen in

zijn werken: politiek, economie en ecologie.

Het eerste hoofdstuk in die driedeling is ‘Randmensen’, dat een combinatie is

van een ‘kritiek’ op klassiek politiek denken, speciek liberalisme en zijn wortels in het

denken over de ‘natuurstaat’ en het sociaal contract dat ons moet leiden naar bescha-

ving. Randmensen zijn namelijk niet mensen aan de rand van de samenleving, maar

mensen die vinden dat ze zelf een rand hebben, een individueel contour. Neoliberale

subjecten die randen, contouren, of scherpe grenzen waarderen en ambiëren op indivi-

dueel en maatschappelijk niveau. Dit gaat langs verschillende aspecten van kolonisatie,

1302021, issue 2

verhouden, en dat is nu juist precies niet waar Schinkel en Van Reekum op uit zijn.

Maar, als het niet kritiek is, wat is het dan nog wel? Zoals we zullen zien, geen politiek

meer, maar theologie.

Het volgende hoofdstuk, schulden, verplaatst het speelveld naar de economie.

Theoretisch het sterkste hoofdstuk waar ook de basis wordt gelegd voor het latere De

hamsteraar (2020) en ook doorklinkt in Pandemocratie (2021). Dit hoofdstuk van Theorie

van de kraal zit vol van interessante observaties en pakkende karakteriseringen daarvan.

Bijvoorbeeld over de politieke aard van het economisch ‘boekhouden’, een langlopende

lijn in Schinkels werk, van hoe de economische dimensie door de hele maatschappij

gedrongen is en daarmee niet alleen mensen op waarde schat, maar tegelijk ook tot

ook een soort ‘originele zonde’, aldus Schinkel, de verrekening waar het leven in dienst

van gaat staan. En dit heeft een tekenende terugslag op het voorgaande hoofdstuk:

migratie is een nooit te vereenen schuld. De migrant staat namelijk in het rood bij de

samenleving waar naartoe gemigreerd is, maar hoewel deze morele schuld economische

voorwaarde van dit alles, van het hele economische systeem, en daarmee het begrip dat

het zwaarste werk verricht: schaarste. Een begrip waarop ik zal terugkomen aangezien

het een sleutelbegrip is in niet alleen Theorie van de kraal, maar meer nog in De hamste-

raar en ook in Pandemocratie. Schaarste is precies het type (kunstmatige) woekering dat

zichzelf als (natuurlijke) orde presenteert. Schaarste is namelijk geen ontologisch feit,

Aarde is woekering, wordende aanwas van Geschiedenis. Voor zover wij woekeren,

zijn wij aardlingen. En voor zover we ordenen, zijn we eenlingen” (Schinkel en Van

Reekum 2019, 163). Om hier vervolgens aan toe te voegen: “Maar als eenlingen zijn

we altijd al aardlingen, want in weerwil van de hallucinaties van de orde, is ordenen

een modaliteit van woekeren” (ibid.). Een poging dus om de mens te ontdoen van

zijn illusies, van zijn oneigenlijke vervreemding. Maar, hier botst Schinkels marxisme

met het ontologisch feit van die vervreemding als immanente mogelijkheid van de

1312021, issue 2

Schinkel en Van Reekums houding. Namelijk, een keer naar het abstracte en protestants

aandoende idee van ‘pure liefde’. Deze ‘liefde’ is puur abstract omdat het alleen in deze

vorm geweldloos gemaakt kan worden. Schinkel en Van Reekum verzanden in de klas-

sieke problematiek van theoretische schoonheid en (on)toepasbaarheid die al sinds Kant

wordt besproken. Theoretisch schoon omdat, inderdaad, vuur met vuur bestrijden niet

werkt, de enige manier om de vicieuze cirkel van het haat en geweld te doorbreken, is

liefde en geweldloosheid. Maar, ontoepasbaar, want hoewel we het hier theoretisch over

eens kunnen zijn, heeft dit praktisch geen uiting. Niet slechts omdat, zoals Schinkel en

Van Reekum zelf zeggen, wij nog niet weten hoe te leven, maar ook omdat de praktijk

nooit pure theorie is. De weg naar de hel is geplaveid met goede bedoelingen en een

desalniettemin direct toe te passen op de hedendaagse samenleving, weer langs de

schijven van politiek, economie en ecologie, ditmaal gespecieerd naar de politieke

economie in tijden van een biologisch-ecologische crisis. Centraal in dit publiekswerk

staat de guur van de hamsteraar, wat ten opzichte van de liberaal-kapitalistische orde

een karikaturale uiting is van hoe de burger altijd al wordt gezien: “iemand die par-

ticipeert door naar willekeur en uit vermeend eigenbelang zich op geïndividueerde

manier een leven bijeen te kopen” (2020, 21). Schinkels punt is duidelijk, hamsteren is

in de huidige context een probleem, de vraag die hij opwerpt: voor wie is het nu precies

een probleem en waarom?

Hamsteren kan uiteindelijk niet beoordeeld worden langs de meetlat van soli-

is op consolidatie van kapitaalaccumulatie door die subjecten tot de orde te roepen die,

paradoxaal genoeg, precies doordat ze de perfectste belichaming van het kapitalistisch

subject zijn, zand in de wielen van de logistieke productie- en consumptiemachine

gooien” (ibid., 42). Hoewel Schinkel terecht de hamsteraar opvoert als ‘vlek’ op het

blazoen van logistiek kapitalisme, had dit betoog sterker geweest als het expliciteerde

hoe consistent het tegelijkertijd ook is. In het neoliberalisme is het morele appel altijd

in dienst van de markt, die dienstbare rol verschuift dus in de tijd en de omstandigheden

1322021, issue 2

Hoewel niet een echte apologie, want hamsteren is altijd reactionair, in dienst van het

oude systeem, van de oude spelregels. Moraliseren is echter niet het devies, juist omdat

de hamsteraar het eigenlijk doelwit openbaar maakt: de just-in-time economie (ibid.,

43). Het doel van het boek is dan ook: een bijdrage leveren aan een analyse van de

mogelijkheidsvoorwaarde van het logistiek kapitalisme op grond van de manier waarop

de productie en distributie van levens-middelen — in de breedste zin van het woord —

georganiseerd worden, in een enkel woord gevat als: biologistiek (ibid., 43; 50).

Die hamsteraar wordt in het tweede en wellicht ‘grappigste’ hoofdstuk in een

tour de force van taalkundig-cultureel onderzoek naar de ‘hamster’ geduid. In een

aaneenschakeling van beelden over mens en dier legt Schinkel ons haarjn uit hoe het

dit universele operaties zijn, wat helpt het dan nog om de onderliggende instituties in

dienst van kapitalisme aan te pakken? De historisch-ontologische conclusie van Marx,

dat met de opkomst van de moderne bourgeoisie de klassenstrijd als principe van de

geschiedenis kenbaar wordt, wordt hier ogenschijnlijk oppervlakkig gesteld, maar niet

in zijn volledigheid doordacht.

Vervolgens komen we aan bij de hoofdmoot van het werk. Dit derde hoofdstuk

borduurt voort op het principiële idee van Theorie van de kraal, namelijk dat in naam van

de meritocratie een articiële schaarste is gecreëerd die dienstdoet als ultieme drijfveer

voor het zogenaamde ‘rennen’ — ofwel concurreren — in de kraal. Want, wat is de rol

van de guur van de hamster in dit alles? In de woorden van Schinkel: “Hamsteren

Rijk van de Schaarste. Maar de hamsteraar toont ons nogmaals aan dat schaarste niet het

uitgangspunt van de economie is, maar juist een eect. Het gevolg van de specieke

indeling van de economie zoals die in het logistiek kapitalisme is vormgegeven. Kritiek

die ook al door Horkheimer en Adorno is geformuleerd: kapitalisme is burgerlijke

berekendheid, reductie tot abstracte kwantiteiten.

In hoofdstuk vier wordt hier verder op ingegaan, onder de noemers

just-in-time-kapitalisme, of ook wel logistiek kapitalisme. Het probleem van onze

1332021, issue 2

benaming van logistiek kapitalisme probeert Schinkel zowel onze situatie te duiden als

een construct in het leven te roepen dat een bepaalde coherentie moet verlenen aan

wat anderzijds wellicht losse aspecten zijn. Zo schakelt het betoog tussen verschillend

ietwat fragmentarische kritiek als de klassieke marxistische op automatisering, waarbij

een problematische vorm van vervreemding optreedt, tot een meer immanente kritiek

dat just-in-time logistiek eigenlijk niet echt just-in-time is, dat het niet echt eciënt

is omdat het slechts de voorraden die nog kenmerkend waren voor het Fordistisch

kapitalisme naar ‘achteren’ duwt, onzichtbaar maakt voor de consument. Hier wordt

de verbinding met het hamsteren gemaakt, omdat nu juist aan de zichtbare kant van

de ‘supply chain’ bij de ‘handelaren’ (zoals Schinkel ze dubbelzinnig duidt) het beeld

gepenetreerd (ibid., 119).

Politiek spel of theoretische gevolgtrekking?

Schinkels poging is wat zijn doeleinde betreft noemenswaardig. Niet alleen is de ham-

steraar als guur, zoals Schinkel het zegt, een vervreemdend aect, een moment waarin

wij ons niet helemaal één voelen met de just-in-time-organisatie van onze maatschappij,

maar ook is deze guur op zich niet veel kwalijk te nemen. Zonder de hamsteraar te

bagatelliseren werpt Schinkel zich op tegen de burgerlijke reex de hamsteraar voor

‘idioot’ uit te maken, of erger: parasiet. Niet de hamsteraar, die uit gevoelde noodzaak

een eigen voorraad aanlegt is parasitair, nee, de architecten van het systeem, de eigenaren

is dit ogenschijnlijk in strijd met het idee dat niet alleen bepaalde natuurlijke bronnen

eindig zijn, maar ook dat het menselijke begrensd is. ‘Begrensd’ in zijn onvolledigheid,

zoals ook in de Theorie van de kraal wordt benadrukt. Dit ontkent namelijk niet het pro-

bleem van de menselijke en natuurlijke eindigheid, wat zou neerkomen op een klassiek

modernistisch betoog, maar situeert het probleem juist op zo’n manier dat het niet

onterecht ten koste gaat van een deel van de mens of van het leven in het algemeen. Net

zoals schaarste geen beginpositie, maar resultante is, zo ook overvloed.

1342021, issue 2

Andermaal volgt Schinkel hier Adorno en Horkheimer, de vrije markt en de burger-

maatschappij in zijn algemeen zijn slechts werktuigen van staten, wiens rol tegelijkertijd

beperkt is tot borg staan voor de metriek: zoals er in de 19de eeuw nog ergens in een

Franse kluis een platina staaf lag die de meter garandeerde. Hoewel Schinkel daarmee

terecht wijst op de ideologische dimensie van het kapitalisme, dat het geen natuurlijk

fenomeen is, verdwijnt een belangrijk inzicht. Namelijk, het idee dat bestuursvormen

via instituties van de staat, behorende tot de parlementaire democratie, pogingen zijn

tot collectief zelfbestuur, maar tegelijkertijd, op het moment dat het strijdveld daar

gelokaliseerd wordt, onder constante spanningen staan precies vanuit de ‘instrumen-

tele wereld’ in habermasiaanse zin. Spanningen die inherent zijn aan de democratie

kapitalisme en neoliberalisme, zijn precies het soort ‘vrije woekeringen’ dat Schinkel

theoretisch gezien interessant vindt. De consequentie ervan echter is dat wanneer wij

vrije woekeringen op zijn beloop laten gaan, deze bijna altijd parasiterend of verstik-

kend werken op andere woekeringen. Snel vermenigvuldigende woekeringen (zoals

onkruid, of voor dierlijke organismen: kanker) nemen de ruimte, zuurstof en energie

van de woekeringen eromheen in. Een pleidooi voor vrije woekering is daarmee niet

voldoende, een pleidooi voor een gelijke, eerlijke, of gemeenschappelijke woekering

is meer op zijn plaats. Maar, hoe zo’n woekeringsvorm te realiseren als niet via een

bepaalde vorm van democratische politiek die op het niveau van een orde werkt?

Schinkel zelf neemt ook zo’n (super)positie in, met als nieuw ordeningsprincipe: woe-

houden dan wel ondersteunen van specieke sectoren of instituties bekritiseert. Kritiek

op de te grote invloed van het economisch belang is terecht, de nationale luchtvaart-

maatschappij kreeg bovenmatig veel steun, maar om vervolgens in naam van speciek

leven — aan te duiden als naakt leven in de termen van Agamben — te betogen dat er

geen enkele dode mocht worden ingecalculeerd laat vervolgens andere aspecten van dat

leven, van de kwaliteit van het leven, buiten beschouwing. Schinkel noemt daarbij de

mogelijke heropening van de scholen, bij uitstek een politiek besluit, waar het RIVM